五粮液创领中国惊艳世界

?амшыны? ??рылымы: 1 – ?амшыны? сабы, 1а-?амшыны? д?м? (басы), 1б-?амшыны? мойны; 2 – т?тамы (т?т?асы); 3 – б?лд?ргес?; 4 – бауырда?ы; 5 – б?ркеншек; 6 – мойна?; 7 – буна?; 8 – ?амшы шырмауы?ы; 9 – ?р?мн?? ?шы?ы, 9а-т?й?н; 10 – та?дай; 11 – т?лше; 12 – кек?лд?к; 13 – ?амшыны? ала?аны; 14а – бек?тпе желкел?к, 14б – ?збе; 15 – шажамай; 16 – шаша?тар, 16а - ?олды? шаша?ы.

百度 建设工程施工和设备招投标等市场交易服务费包括5项：建设工程施工和设备招投标、专业劳务发包承包、勘察设计招投标、监理招投标、材料设备招投标以及园林绿化建设工程招投标等市场交易服务费。

?амшы — ?аза? хал?ыны? байыр?ы кездег? шаруашылы?, м?дени ?м?р?нде аса ке? тара?ан, к?л?кт? айдап ж?рг?зу ?ш?н ?олданылатын, таспадан ?рт?рл? н?с?ада т?й?п, тобыл?ы немесе бас?а зат?а саптап жаса?ан ежелг? ат айдауыш ??ралдарды? б?р?, ер-т?рманны? б?р ??рамы.

?амшыны? ??рылымы

?амшы бер?к материалдан жасал?ан сап, о?ан ?айыстан ?р?л?п бек?т?лген ?р?м ж?не ?р?м мен сапты? арасын байланыстырып т?ратын ала?ан дел?нет?н нег?зг? ?ш б?л?ктен т?рады. Ол б?л?ктерд?? ?р?айсысы – ??рылымды? ж?не декорациялы?, сондай-а? функционалды? (т?пт? семантикалы?) ма?ызы бар ?са? деталдар – ?амшы ??рылымыны? функционалды? ж?не м?дени семантикалы? м?н?н жете т?с?нуге септ?г?н тиг?зед?.

?амшыны? сабы

?амшы сабыны? ?зынды?ы к?б?не 4-7 т?там болып келед?. Ол а?аш, м?й?з, металл т?р?зд? ?атты материалдан ж?мыр немесе ?ырлы ет?п (сирег?рек ?айыстан ?р?лед?) жасалады. Оны? жо?ар?ы до?ал, жуанты? келген жа?ы ?амшыны? басы/д?м? (1а), ?рме ?ондырыл?ан т?менг? ж???шке жа?ы ?амшыны? мойыны (1б) деп аталады.

• ?амшыт?тамы/т?т?асы. ?амшыны? ?ол?а ?сталатын б?р жарым т?тамдай б?л?г?н?? атауы. Ол тер?мен ?апталады ж?не оны? ортасынан б?лдiрге бау ?тк?з?лед?.
• ?амшыны? б?лд?рг?с? – сапты? т?тамында?ы тес?кке ?ткiзiлген ?айыс таспа бау. Тес?к ?амшы д?м?нен 3-4 ел? т?стан тес?лед?. ?олына ?амшы ?ста?анда б?лд?рген?? т?йы?ынан ?олын ?тк?з?п, б?лез?к буын?а ?арай киг?зед?. Атты? ер?н?? ?асына ?л?нед?. Б?лд?рген? ?айыстан ?ана емес, ж?бек ж?птен ?р?п, монша?пен с?ндеп те жасайды.
• ?амшыны? бауырда?ы – ?р?мн?? сап?а жал?ас?ан б?л?г?. О?ан ?оса ер адамдар, сондай-а? ба?сы ?амшысына ж???шке жезден сал?ан т?реме де бауырда? деп аталады. ?зынды?ы сапты? ?штен ек? б?л?г?ндей болады, б?лд?ргеге жа?ын орналасады.
• Б?ркеншек – бауырда?ты ?амшы жаса?анда ?р?м? мен сабын б?р?кт?р?п т?ратын шеге.
• Мойна? – ?амшы сабыны? ?р?ммен жал?асатын т?сына жез, мыс, к?м?с ж?не т.б. металмен к?мкерген б?л?г?. "?олымда б?р ?амшым бар мойна?та?ан, Б?йгеден ?ос ат келер ойна?та?ан" дейт?н ?ара ?ле?дег? жолдар осы?ан байланысты айтыл?ан.
• Буна? – ?амшы ?р?м?н сап?а бек?туш? таспа (?айыс). ?амшы бауырын сап?а таспамен буып бек?туд? буна?тау деп атайды. Шик? тер?ден т?л?нген буна? (таспа) кепкеннен кей?н ?р?м мен сапты мы?тап бер?к ?стайды.
• ?амшыны? шырмауы?ы – ?амшы сабына бауырда?ты басып орал?ан металл б?рама.
• Т?лше – ала?анны? бауырда??а ?арама-?арсы жа?ыны? ж??а ?айыстан "т?лдей ет?п" ?абаттап сал?ан к?шкене б?л?г?. Оны сап?а ?р?мд? шегелеп бек?ткен ?амшыларда шегел?кт? жасыру ?ш?н салады.
• Кек?лд?к – т?лшен?? ?ст??г? жа?ында ж???шкелеп, шаша? т?р?зд? ет?п т?лген, ?зынды?ы ек? ел?ден б?р жарым т?тамдай ?зын таспа шаша?.

Ала?ан

Ала?ан ?амшыны? ?айыс, тер?ден жасалатын, сап?а ?р?мд? бек?тет?н к?шкене б?л?г?. ?амшы ала?аныны? ?р?мге жал?ас?ан жа?ы жалпа?тау, бауырда??а ?лас?ан жа?ы ж???шкелеу болады. Сол ж???шке жа?ы сап?а бек?т?лед?. Ала?анны? ?зынды?ы 2-4 ел?дей, ал ен? ?р?мнен 1-1,5 ел?дей жалпа? болып келед?. Ала?ан ек? т?с?лмен шы?арылады: ?рмеден жал?астырылып немесе ?рмен? ?з?п арнайы ?абаттап т?г?п байланыстырады. Со??ы т?с?л?мен жасал?ан ала?ан бостау келет?нд?ктен с?нд?к ?амшыларда ?олданылады.

• Бек?тпежелкел?к - ?амшы ала?аныны? ?ст??г? жа? б?л?г?.
• ?збе – ?амшы ала?аныны? асты??ы жа? б?л?г?. Бек?тпе желкел?к пен ?збе сап пен ?р?мд? б?р?-б?р?не б?ктеп ?ста?ан кезде ала?ан т?сынан сынып, ?з?л?п кетпеу?н ?амтамасыз етед?.
• Кежеге немесе жжелкел?к тес?г? – сапты тес?п о?ан желкел?к бек?т?лген жер. О?ан таспа ?тк?з?лед?.
• Шажамай (шежемей) немесе ?амшыта?дайы – ?амшыны? ?р?м? мен ала?аныны? жал?ас?ан, жо?арыда атал?ан ?абаттарды? д?л б?ктел?п т?р?ан б?кпел? жер? (кеб?ст?? шажамайы – табан мен ?кшен?? б?р?ккен т?сы т?р?зд?. Жайшылы?та ?амшыны ?лгенде осы т?сынан б?ктеп ?аратып ?лед?.

?амшы?р?м?

?амшыны? ?ызмет? мен сапасы оны? ?р?м?мен т?келей байланысты. Д?ст?рл? ортада тер?, ?айыс илеп дайындайтындарды – "ысшылар", ?амшы ?рет?н мамандарды "?р?мш?лер" деп ата?ан.

• ?р?м – ?айыстан ?р?л?п жасалатын ?амшыны? б?л?г?.
• Т?й?н – ?р?мн?? ту ?шында?ы ?шы?ы, я?ни ая?тал?ан т?сы. Мы?тап бек?т?лмесе, ?р?м ширатылып, боса?сып кетет?нд?ктен, ?ор?асынмен б?р?кт?р?п, немесе шаша?тап, т?й?п ая?тайды. Т?й?н аса ма?ызды деталь, ?йткен? "т?рман т?й?ннен тозады" дейд? ?аза? ма?алы.
• Та?дай – ?р?мн?? бауырда? жа?ында?ы сырт?а ?ара?ан бет?нде, ?р?м басталар т?сында?ы ирек бедерл? "сызы?" т?р?зд? т?скен б?л?г?. Кейб?р ?р?мш?лер ат ?амшыны? сабын ?айысты? ?з?нен ты?ыз ет?п ?ред?. Оны "?рме сапты" ?амшы дейд?. ?амшыны, нег?з?нде, мы?ты ?айыстан ?ред?. Т?йел? елде ш?дер, шылбыр, ?амшы т.б. т?йен?? ??йыршы?ынан ?стелед?. Ал ??йыршы? деген?м?з "т?йен?? ?зын ??йры? тер?с?н?? ортасынан т?лгендег?с?ндей ет?п б?лек ал?ан тер?". ?амшы ?руд?? шеберлер?н ?аза?тар "?р?мш?" деп арнайы ата?ан. Кейб?р ?р?мш?лер ?детте ?р?мн?? ?зынды?ын ?амшы иес?н?? т?тамына лайы? ?руге тырыс?ан.

?амшыны? сабына ?арай аталуы

?амшы сабыны? тобыл?ы, ыр?ай, ел?кт?? сира?ы т?р?зд? т.б. заттардан жасалатыны белг?л?. ?с?ресе тобыл?ы сапты ?амшы жи? кездесед?, оны? себеб? тобыл?ыны? ерекше мы?тылы?ына, су тисе ?с?нбейт?н?не, оны? этном?дени ?жымны? санасында ерекше ?ад?р т?татын зат екен?не байланысты болуы м?мк?н. ?амшы жасал?ан материалына ?арай б?рнеше т?рлерге б?л?нед?: – жасал?ан шик?затыны? т?р?не ?арай с?йек ?амшы, м?й?з ?амшы, тобыл?ы сап(ты) ?амшы, ыр?ай сап(ты) ?амшы, ел?к сира? ?амшы ж?не т.б. ?амшы сабында?ы мойна?ыны? неден жасал?анды?ына ?арай: а? мойна?, сары мойна?, ?ызыл мойна?, жез мойна?, сарыала мойна? ?амшы т.с.с. атай беред?.
Д?ст?р бойынша ?амшы?а сап жасау?а е? та?даулы а?аш – тобыл?ы мен ыр?ай. Тобыл?ыны май жа?ып, шо??а ?ыздырып, ??дейд?, ?айы?, емен мен ?ызыл а?ашты ?ырнап, ?аптап, ?шекейлеп жасайды. Жы??ылдан жолы ауыр деп сап жасамайды. Сапты? мы?тылы?ын арттыру ?ш?н ?шы мен д?м?н металмен ??рсаулайды (м?ны бек?тпе ?амшы дейд?), ?р?м?н?? не сапты? ?шына тас, с?йек не металл тобыршы? бек?тед?.
Ортасы ?уыс, кездiктi пыша?ты алып – салатын с??ынбалы ек? б?лiктен т?ратын с??ылмалы сапты ?амшыны барымташылар мен жаушылар ?олданды.

?амшы т?рлер?

Т?я?пен к?мкер?лген ?амшы

?амшыны жасалу жолы, к?лем?, ?шекейлеп безенд?р?луне ?арай сара ала ?амшы, ?шекейл? а? ?амшы, алтынды ?амшы, шаша?ты ?амшы, ал, е? бастысы, т?тынысына ?арай нег?з?нен; ?айыс ?амшы; дырау ?амшы деп б?л?нед?.

• Сарыала ?амшы – жез бен мыс араластырып дайындал?ан ?амшы т?р?. ?амшыны? б?л т?р?н к?б?не ер адамдар ?стайды. сылдырма? пен ?о?ырау, жез салпынша?, т?птен ?к?, айна да та?ыл?анын киел? деп сана?ан. "Сарыала ?амшы?а сайтан жоламайды" деп, ба?сылар ойын сал?анда ?олдан?ан. Оны т?рге ?л?п ?ойса ?йге п?ле-жала жоламайды деп сенген. Сонды?тан сайтан ?амшы, киел? ?амшы, ?асиетт? ?амшы сия?ты атаулар ?шырасады.
  
• Ертеде ер адамдар ?ана ?ста?ан сары ала ?амшыны? сарыбас ?амшы, жез ?амшы деген атаулары ?шекейлеген б?л?г?не байланысты атал?ан. Мысалы, жезбен ал?ымы мен сабыны? т?бi орал?анын жезмойна? ?амшы, бауырда?ын ?шекейлеген?н жез бауырла? ?амшы деп б?л?п айтады.
• ?шекейл? а? ?амшы – сабы а? к?м?стен с?ндел?п жасал?ан ?амшыны? т?р?. Оны к?б?не ?йелдер ?ста?ан. ?амшыны? м?ндай т?рлер?н алтын-к?м?с пластинкамен буна?тау, с?ндеу, асыл тастан к?з орнату ??йма, к?м?с шеге, шытыралар шауып с?ндеу, сылдырма?, шаша? ?адау, ?рмес?не шаша?, т?й?н салу сия?ты жолдармен ?шекейлейд?. Оны? "босмойына? ?амшы" деген т?р? болады.
• Атбас алтын ?амшы - сабы да ?р?м? де алтынмен апталып, к?м?спен к?птел?п жасал?ан, сабына березе т?р?зд? асыл тас орнатыл?ан, атбасын бейнеленген ?амшыны? ерекше т?р?. Алтынды ?амшыны? б?л т?р?зд? т?рлер?н ?леуметт?к м?ртебес? аса жо?ары ел с?ра?ан хан, с?лтан; ел ??ра?ан билер мен бектер, сондай-а? ел ?ш?ндег? аса ?ад?рл? т?л?алар ?ста?ан деуге болады.
• Шаша?ты ?амшы – ?осымша ?шекей рет?нде ?р б?л?г?нде тарамыстан жасал?ан айдаршалары бар ?амшы. Б?лар нег?з?нен ?ш т?рл? болып келед?: сайтан айдар шаша? – ?р?мн?? жо?ар?ы т?сынан шы?арыл?аны; мал айдар шаша? – сапты? алды??ы т?сында?ысы; ?олды? шаша?ы – сапты? тер?мен орал?ан т?тамыны? асты??ы т?сынан шы?арыл?аны.
• ?айыс ?амшылар – ?р?м? мен сабы ?зындау жасал?ан ?амшыны? т?р?; шаруашылы? ?арекет?не ?олдану?а ы??айлы, илен?п, май с???рген ?айыстан жасалалы. ?олданысына ?арай ?айыс ?амшы, б?йге ?амшы, ат ?амшы, т?йе ?амшы, арба ?амшы, со?а ?амшы ?амшы, шыбырт?ы т.б. т?рлерге б?л?нед?. Оларды? жасалуында?ы кейб?р айырмашылы?ты ескермегенде пошымы мен дайындалу жолы б?р-б?р?не жа?ындау. Т?тыну ма?сатына ?арай сабы, ала?аны, ?р?м?ндег? айырмасына ?арай ?ыс?а ?р?мд?, же??л сапты т?р? салт ?амшы, ?зындау ?р?мд?с? атсо?ар, шыбырт?ы деп аталады. ?амшыны? ел арасында айтылатын ат ?амшы, к?дер? ?амшы, жортуыл ?амшы, б?леу ?амшы, борбас ?амшы, орама сапты ?амшы, ?зект? ?амшы, шаша?ты ?амшы, жал?ыз таспа ?амшы т.б. т?рлер? бар.
  

?айыс ?амшыларды?: к?шкене ша?ындау т?р?н тай ?амшы, сабы ек?-?ш т?там, ?рiмi жi?iшкес?н б?йге ?амшы, ?р?м? мен сабыны? ?амшыдан ?лде?айда ?зын т?р?н шыбырт?ы, ?р?м? сабынан ?ш еседей ?зын, ?шына шик? таспадан шырмауы? жал?ан?анын биш?к, ал ?р?м? б?рнеше б?л?к ет?п ?р?лген?н соп ?амшы, ?ыс?алау сап?а шы?ыршы? ар?ылы бек?т?лген?н торсылда? ?амшы, сабы шола?тауын биш?к ?амшы, ?шына ?ыл бек?ткен?н бала?пан деп ата?ан. ?р?анда тарсылдайтын ?зын ?ол биш?к бала?панмен тары п?скен кезде ег?нге т?скен ??сты ?рк?тед?. ?амшы т?р?н?? бала?пан аталуы себеб? ?айысты? ?шына атты? б?рер ?ылын ж???шке ет?п ?р?п байлап ?ояды. Осы байлан?ан бала? ж?п ?амшыны оса тарт?анда тарс еткен ащы дыбыс шы?арып, тары атаулыны? ?ас жауы шымшы?, тор?айларды ?рк?тед?.

• Дырау/ дойыр?амшы – суы? ?ару рет?нде ?олданылатын ?амшыны? т?р?. Оны? дойыр, дырау, босмойын деген т?рлер? бар. ?р?м? жуан, ж?мыр, кейде т?рт ?ырлы болып келген дойыр ?амшыны ?р?мн?? арасына ?айыстан, ?ор?асыннан ж?мырлай ширатыл?ан ?зек салып, сыртын таспамен то?и ?ред?, т?й?н?не тас, ?ор?асын бек?тед?.Таспа саны ?р?мш?н?? шеберл?г?не ?арай 24-тен асып кетед?.

Жасалу жолы

Дойыр ?амшы ?ш?н ен? б?р т?тамнан кем емес, ?зынды?ы 4-5 ?арыс ?айысты алып оны ала?анына 1-2 т?тамдай ке? ет?п ?алдырып (11,5 см ?зын, ен? 7 см) ?збес?нен бастап 24 таспа?а б?л?п б?ркелк? ет?п ?тк?р пыша?пен таспалап т?лед?. Таспаларды ж?мырлап, тег?степ ?ырнап, майдалап жонып (оны "сыдыру" деп атайды), ?ырып ??дейд?. Ортасына ?айыс ?зек салып ?атайт?ан, ?шына ала 2 ел?дей ?айыс ж?не ?ор?асын сым салып салма?ын ауырлата т?скен. ?р?мн?? ?шын 4 см б?л?г?н таспалап к?ктеп т?й?п ая?та?ан.

?амшыны? ?ыр?ыз ?р?м, ?ыры? сег?з таспа дейт?н т?рлер? бар. Бес таспа ?амшыны кей жерлерде бес?ас?а деп атайды. ?амшыны? таспадан ?зек салын?ан т?рлер?: дойыр ?амшы, б?заут?с сары ала ?амшы, дырау ?амшы. Со??ы т?ркестег? дыр с?з?н дырдай ж?г?т деген т?ра?ты те?еу ??рамында?ы дыр сы?арымен т?рк?ндес деуге болады.

Дырау ?амшы мен дыр ?амшыны? ма?ынасы б?рдей, тек б?р?нш?с? – жалпыхалы?тык сипатта?ы, ек?нш?с? – айма?ты? ?олданыста?ы атаулар. Со?ыс-?рыс ?аруы рет?нде ?олданылатын ?амшыны? дырау, б?ртартар, бес?ас?а т?р?зд?, сондай-а? ?аз?ялы ?амшы деген т?рлер? де бар. [[Сурет:М?й?з т?т?алы ?амшы.jpg|thumb|200px|М?й?з т?т?алы ?амшы]

?амшыны? шаруашылы?та ?олданылуы

К?л?к айдаумен ?атар, жыл?ышылар шаруашылы? ?йымдастыруда ?амшыны асау ?йретуд?? ??ралы рет?нде ?олдан?ан. Асау атты? ?ст??г? ерн?не ?амшыны? б?лд?ргес?н киг?з?п, сабымен б?рау салады. М?ны ш?ра салу дейд?. Ш?раны ?детте шу асау?а салады. ?амшыны ?амшыгерл?кте, а?шылы?та да ?олданады.

?дебиеттер

• Будагов Л. Сравнительный словарь турецких наречий. Т. 2. СПб., 1871; Себепов ?. Т?йе ж?не оны? ?бзел? туралы ?ыс?аша атаулар
• Известия Каз. ФАН СССР. Сер. языка и литературы. 1944. No1; Курылев В.П. Оружие казахов
• Материальная культура и хозяйство народов Кавказа, Средней Азии и Казахстана. СМАЭ. ХХХ?V. Л., 1978. С.8-10; М??анов С. Та?дамалы шы?армалар. 16 томды?. Тарих этнографиялы? шолу. Т. 15. Алматы: Жазушы 1979; Валиханов Ч.Ч.Вооружение киргиз в древние времена и их военные доспехи
• Собрание сочинении в пяти томах. Том 1. Алматы: Изд. АН Каз ССР, 1985. С. 464-466; Шо?пар?лы Д. ?о?ырау
• БжЕ. 1986. No7; Толеубаев А.Т. Реликты доисламских верований в семейной обрядности казахов (ХIХ начало ХХ вв) Алматы: ?ылым, 1991; Абыл?асымов Б. Тел?о?ыр (?аза?ты? к?не наным-сенiмдерiне ?атысты ??рыпты? фольклоры). Алматы: Атам?ра-?аза?стан, 1993; ?л?мбай Н?рсан. ?аза?ты? ?л?кт? ж?нелтуге байланысты жосынжорал?ыларыны? этном?дени проекциясы
• ?Р ??А хабарлары. ?о?амды? ?ылымдар сериясы. 1994, No1, 36-48; К?йеу келт?р, ?ыз ?зат, тойы?ды ?ыл (?деби-этнографиялы? таным. ??р.: Б.?л?м??лов, Е.?бд?рахманов. Алматы: Санат, 1994; ?асиманов С. ?аза? хал?ыны? ?ол?нерi. Алматы: ?аза?стан, 1995; Жетыбаев Ж., Самашев З. Камшы (плеть) в искусстве и мифологии казахов (по мотивам адаевских граффити)
• Наскальное искусство Азии. Тезисы докладов Международной коференции. Кемерово, 1995. Кузбасс ВУЗ издат. С. 66-67.